LAWINA. Zagrożenie lawinĄ jest nieuchronną konsekwencją przebywania w górach.
W górskich miejscowościach domy buduje się domy wciąż wyżej , w poszukiwaniu nowych lokalizacji. Rośnie też ilość ludzi uprawiających alpinizm, a rozwój sportów zimowych sprawia że w poszukiwaniu stromych, nie uczęszczanych stoków ludzie wybierają się w bardzo niebezpieczne miejsca. To wszystko sprawia że ofiar lawin jest coraz więcej. Warto więc zrobić wszystko żeby poznać „wroga” i dowiedzieć się o nim maksymalnie dużo. Bo znacznie łatwiej jest uniknąć lawiny niż przeżyć kiedy nas porwie.
JAK TO DZIAŁA – CZYLI TROCHĘ FIZYKI LAWINY
Warstwa śniegu leżąca na stromym stoku utrzymuje się na skutek występowania siły tarcia oraz sił spoistości. Wielkość sił utrzymujących śnieg w spoczynku jest ograniczona prze przyczepność gruntu i spoistość poszczególnych warstw. Jeżeli siła ciążenia mas śniegu przekroczy krytyczną wartość to następuje gwałtowne oberwanie, efektem czego schodzi lawina. Dzieje się tak albo na skutek gwałtownych opadów śniegu w krótkim czasie, albo zmian temperatury i wilgotności co wpływa na spoistość warstw śniegu – generalnie – na skutek zachwiania równowagi.
Czynnikiem zakłócającym równowagę sił ciążenia i sił wiążących może być zwierzę, wiatr, spadający kamień, fala akustyczna ( hałas) lub też człowiek.
CZYNNIKI WARUNKUJĄCE POWSTAWANIE LAWIN:
RZEŹBA TERENU I NACHYLENIE STOKU
Lawiny powstają zazwyczaj na stokach o nachyleniu od 25° do 50°. Ze stoków o większym nachyleniu śnieg zwykle zsuwa się samoistnie i nie gromadzi się. Natomiast na stokach o nachyleniu mniejszym niż 25° zachodzi tylko zjawisko pełzania czyli bardzo powolnego spływania mas śniegu pod wpływem własnego ciężaru ( z prędkością 1 – 2 cm na dobę). Jest to zjawisko zupełnie niegroźne – i dla człowieka niewyczuwalne.
Stoki gładkie, porośnięte trawą znacznie bardziej sprzyjają powstawianiu lawin niż tereny pokryte lasem, kosodrzewiną czy krzewami ( o ile oczywiście nie są one zupełnie pokryte śniegiem).
Wszelkie strome żleby, rynny, depresje i kotły oraz gładkie zbocza są terenami o dużym zagrożeniu. Dlatego też, w miarę możliwości, należy wybierać wszelkie wypukłe formacje terenu , jak grzbiety, grzędy, żebra , a na miejsca postoju punkty osłonięte przez skały , drzewa lub krzewy.
POKRYWA ŚNIEŻNA – WARSTWY ŚNIEGU
Śnieg jest produktem kondensacji pary wodnej w temperaturze ujemnej – czyli innymi słowy zamarzającą parą.
Śnieg świeżo upadły ( puch) – jest drobny , bardzo lekki, i suchy, pada w temp poniżej -10° C. Tworzy bardzo sypką warstwę w której i pieszy i narciarz zapada się głęboko. Na dużych stromiznach, szczególnie w terenie skalnym puch zsuwa się w dół w postaci kaskad śnieżnych i lawin pyłowych. Jeżeli opad następuje w temp -3° C -10° C to ma tendencję do tworzenia bardziej zbitej pokrywy i osiadania. Kiedy temp. jest wyższa niż -3° C to puch zbija się w płatki tym większe im temperatura bliższa jest 0° C. Śnieg tworzy wtedy lepką mokrą warstwę i szybko zbija się w grudki. Duży opad takiego śniegu to bardzo duże zagrożenie lawinowe.
Śnieg zbity (gips) – powstaje z puchu pod działaniem siły wiatru i niskiej temperatury. Gips jest w pierwszej fazie powstawania sypki, z czasem zmienia kolor na matowo mleczny, robi się na powierzchni szorstki i twardy tworząc zwartą zbitą skorupę która często jest wyrzeźbiona przez wiatr w bruzdy i fale. Pod ciężarem człowieka rozpada się na tafle ( deski śnieżne). Na bardziej stromych zboczach gips zawsze stwarza możliwość zagrożenia lawinowego. Bardzo często pod warstwą gipsu tworzą się puste przestrzenie w których na skutek parowania i rekrystalizacji tworzy się szron wgłębny, z warstewką lodu w ogromnym stopniu zmniejszającym tarcie i przyczepność. W efekcie człowiek może zostać porwany przez ogromną połać zbitego gipsu która będzie ześlizgiwać się po swoim zlodzonym spodzie. Zjawisko takie nazywa się deską śnieżną.
Szreń i lodoszreń – powstaje na powierzchni pokrywy śnieżnej na skutek naprzemiennego nagrzewania i zamarzania powodując na powierzchni rozmaitej grubości zlodowaciałą warstwę. Lodoszreń jest bardzo trudna do poruszania gdyż pieszy z każdym krokiem się zapada pod lodowa skorupę i wpada w miększe warstwy śniegu znajdujące się pod nią. Pod zlodzoną skorupą lodoszreni bardzo często zalegają niezwiązane warstwy śniegu. Idący po niej człowiek perforuje skorupę i doprowadza do jej pęknięcia na skutek czego luźne warstwy śniegu znajdujące się pod spodem zostają uwolnione i inicjują lawinę. W pionowym przekroju może występować nawet kilka warstw lodoszreni oddzielonych od siebie luźnym śniegiem.
Śnieg ziarnisty (firn) – jest to śnieg powstający na skutek wielokrotnych zmian temperatury. Dlatego najczęściej spotkać go można wiosną, oraz na stokach gdzie wciąż następuje topnienie i zamarzanie spowodowane nasłonecznieniem. Ma postać ziaren o średnicy nawet do kilku milimetrów. Firn jest końcowym etapem przemian jakościowych śniegu, dlatego też spotkać go można w głębokich warstwach pokrywy śnieżnej. Firn zalega najdłużej tworząc tzw. wieczne śniegi ( np. .w Tatrach) i stwarza możliwość poślizgnięcia się bądź zejścia powierzchniowej lawiny mokrego śniegu.
Generalna zasada jest taka – im więcej jest różnych warstw śniegu zalegających na stoku tym większe jest prawdopodobieństwo zejścia lawiny.
OPADY
Jednorazowy opad śniegu w wysokości powyżej 20 cm należy traktować jako poważny czynnik zwiększający zagrożenie lawinami , zwłaszcza jeżeli opad następuje na twardą , zbitą warstwę starego śniegu. Opad deszczu jest również bardzo niekorzystny. Dramatycznie zwiększa ciężar pokrywy śnieżnej a co za tym idzie naprężenia wewnętrznego.
ODWILŻ
Odwilż raptownie zmienia budowę pokrywy śnieżnej. Przy długotrwałych odwilżach woda przesiąka w głąb znacznie osłabiając spoistość warstw. Nachylone pole śnieżne spod którego wycieka woda oznacza spore zagrożenie lawiną.
WIATR
Wiatr jest odpowiedzialny za nierównomierne rozłożenie śniegu ( przewiewa go na drugą stronę grani ) tworząc od strony nawietrznej deskowatą powierzchnię gipsu, natomiast od zawietrznej grubą warstwę kopnego miękkiego śniegu. Po zawietrznej formują się nawisy w formie okapów do kilku metrów długości. Poniżej nawisu formuje się zaspa o kształcie klina a jeszcze niżej poduchy. Wszystko to bardzo destabilizuje warstwy śniegu i jest źródłem napięć. Wiatr halny oznacza natychmiastowe ocieplenie i masowo schodzące lawiny.
MRÓZ
Temperatury w zakresie -5° C -10° C należy uznać za czynnik korzystny zmniejszający zagrożenie lawinami. W takich temperaturach śnieg najlepiej osiada i wiąże się w sposób trwały.
Natomiast długotrwałe mrozy w zakresie od – 10° C – 30° C powodują występowanie szronu wgłębnego i innych zjawisk osłabiających spoistość które zwiększają zagrożenie lawinami.
RODZAJE LAWIN:
LAWINY PYŁOWE
Powstają ze świeżo spadłego , jeszcze nie przeobrażonego śniegu. Najczęściej są to lawiny z suchego puchu śnieżnego, spadłego w niskich temperaturach. Niebezpieczeństwo nie polega tu na niszczącej energii mas śniegu lecz na tym że kryształki śniegu zostają rozpylone w powietrzu w postaci chmury spadającej z ogromną prędkością. Przed czołem takiej lawiny wytwarza się jak przy eksplozji ciśnieniowa fala uderzeniowa. Człowiek znajdujący się przed czołem takiej fali może zostać rzucony w dół i udusić się bardzo gęstą masą kryształków zawartą w powietrzu. Z kolei w tylnej części lawiny występuje efekt ssania wciągający w głąb. Prędkość takiej lawiny może dochodzić do 300 km/ godz. a ucieczka jest praktycznie niemożliwa.
- Podobne do nich są lawiny pyłowe powstałe z osiadłego, suchego śniegu. Lawina taka rusza w postaci pola śnieżnego które na nierównościach terenu rozpada się na kopce i bałwany podobne do fal. Tu również występuje silny prąd powietrza i dusząca chmura śniegu. Lawiny pyłowe z nieco wilgotnego pod wpływem ocieplenia śniegu sygnalizuje samoistne staczanie się po stoku grudek śniegu. Lawiny takie mają dużą siłę niszczącą, ich gęstość sięga do 200 kg / m 3.
LAWINY ZE ŚNIEGU OSIADŁEGO
- Są to lawiny występujące na stokach zawietrznych, gdzie pod wpływem wiatru kumuluje się duża warstwa nieco już zsiadłego śniegu. Impuls wyzwalający taką lawinę musi być spory – oberwanie nawisu, skok narciarza itp. Sygnałem ostrzegawczym są pęknięcia na powierzchni śniegu. Po oderwaniu lawiny powstaje krawędź o wysokości równej grubości oderwanego śniegu. Lawina taka schodzi w dużych kawałach rozbijając się na nierównościach na mniejsze fragmenty. Gęstość takich lawin dochodzi do 250 kg/ m3.
LAWINY DESKOWE (GIPSOWE)
- Powstają na stokach nawietrznych ,gdzie wiatr wytworzył warstwę gipsu. Lawina taka schodzi pod wpływem ciężaru człowieka lub też perforowania powierzchni deski przez idącą osobę. Tuż przed zejściem takiej lawiny daje się słyszeć głuchy huk pękającej warstwy a czasami syk wydostającego się spod spodu powietrza. Wielkie tafle pękając się i łamiąc ruszając w dół. Na ogół jednak są to lawiny jedynie z udziałem warstwy powierzchniowej, a niebezpieczeństwo wiąże się raczej z efektami spadnięcia ze stoku niż zagrożeniem przysypania śniegiem. Uwaga! Zejścia lawiny deskowej można uniknąć pokonując stok w linii spadku ( góra -dół) , w żadnym razie w poprzek lub pod kątem!
LAWINY ZE ŚNIEGU ZIARNISTEGO I FIRNU
- Powstają na skutek ześlizgiwania się grubych warstw śniegu po zmetamorfizowanych spodnich, starych warstwach. Zejście lawiny powstaje najczęściej na skutek przekroczenia masy krytycznej obciążenia stoku.
- Lawiny firnowe powstają na skutek odwilży i obsunięć powierzchniowej warstwy firnu lub mogą być o wiele groźniejsze i obrywać przesiąknięty śnieg aż do podłoża niosąc kamienie, drzewa itp.
- Tego typu lawiny występują najczęściej w zagłębieniach , żlebach, jarach itp. Gęstość takich lawin wynosić może nawet do 600 kg /m3.
JAK ZMINIMALIZOWAĆ RYZYKO
Jeżeli już musimy pokonywać stoki zagrożone lawinami to powinniśmy:
- stale obserwować temperaturę, pogodę, gęstość śniegu i jego warstwy oraz wilgotność i na podstawie tych danych oceniać zagrożenie
- wybierać podejścia po bezpiecznych stokach – od nawietrznej strony i raczej po wypukłych formach terenu, lub po takich na których stromizna jest na tyle duża że nie skumulowała śniegu , lub gdzie lawina niedawno zeszła i zabrała ze sobą śnieg ze stoku po którym chcemy iść
- unikać podejścia w żlebach i innych rynnach które kumulują śnieg z okolicznych ścian
- unikaj zacienionych zboczy zimą ( podczas niskich temperatur ) a wiosną stoków eksponowanych prze słońce
IDĄC TERENEM ZAGROŻONYM LAWINĄ
Przemierzając taki stok przed wejściem na niego należy ciepło się ubrać , pozapinać wszystkie zamki, założyć kaptur itp. plecak itp. zakładać tak aby można go było odrzucić w razie porwania przez lawinę wybierać drogę brzegiem stoku skąd można uciec przed czołem lawiny pod drzewa , skały itp. w szczególnie zagrożonym terenie można luźno za sobą ciągnąć linę. Pozwoli to na łatwiejsze odnalezienie przysypanego idź bardzo ostrożnie , nie skacz, nie przewracaj się i nie odpoczywaj w zagrożonym terenie.
POSTĘPOWANIE W LAWINIE
Jak najdłużej nie dać się porwać. Im więcej śniegu nas minie tym mniej nas przysypie odrzucić wszystko co może nas pogrążyć – wszelkie ciężkie przedmioty będą nas ciągnęły w głąb masy śniegu lekkie duże przedmioty o małej wadze będą nas utrzymywały na powierzchni , np. plecak wypakowany kurtką puchową , odzieżą itp.
- jeżeli zsuwając masz okazję złapać się drzewa , kamienia, czegokolwiek – próbuj utrzymać się jak najdłużej
- jeżeli porwała cię lawina staraj się pływać, wykonując spokojne ruchy tak aby utrzymać się jak najbliżej powierzchni
- jeżeli możesz poruszać się w lawinie to staraj się wydostać na jej obrzeże kiedy poczujesz że śnieg zaczyna zwalniać staraj się wydostać ku górze , a zanim zastygnie zasłoń twarz łokciami , zrób sobie komorę powietrza żeby mieć czym oddychać i wykonaj jak najgłębszy wdech żeby twoja klatka piersiowa zwiększyła objętość i zrobiła trochę miejsca kiedy wszystko się zatrzyma zachowuj się spokojnie, oddychaj wolno , nie wpadaj w panikę i czekaj na pomoc
RATOWANIE ZASYPANEGO W LAWINIE
Staraj się obserwować cały czas porwanego w lawinie. Jeżeli stracisz go z oczu patrz w jakim tempie porusza się śnieg w miejscu gdzie zniknął i gdzie się zatrzyma – tam szukaj w pierwszej kolejności nie idź po pomoc – szukaj sam – masz tylko 20 minut żeby odkopać żywą osobę potem szanse gwałtownie maleją przeszukuj lawinisko możliwie systematycznie
